Ksiądz Stefan Kowalczyk urodził się 1 sierpnia 1897 roku jako dziecko Wawrzyńca oraz Joanny Kowalczyków. Ukończył Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie. W 1918 roku otrzymał świadectwo dojrzałości, a następnie wstąpił do Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Warszawie. W 1920 roku wraz z innymi seminarzystami postanowił przyłączyć się do armii generała Józefa Hallera. Księża, siostry zakonne, ale również przyszli kapłani angażowali się wówczas w obronę kraju głównie jako sanitariusze i kapelani. Stefan Kowalczyk jako sanitariusz transportował rannych żołnierzy przez Wisłę. Gdy jesienią 1920 roku nastąpiła decyzja o rozwiązaniu transportu sanitarnego, w grudniu Stefan Kowalczyk wrócił do seminarium. Za udział w wojnie polsko-bolszewickiej otrzymał w kwietniu 1925 roku odznakę Miecze Hallerowskie (przyznawane przez Zarząd Główny Związku Hallerczyków), a następnie w maju 1929 roku Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921 roku.
Stefan Kowalczyk został wyświęcony przez biskupa Stanisława Galla (ówczesnego biskupa polowego Wojska Polskiego) 22 stycznia 1923 roku w katedrze św. Jana Chrzciciela w Warszawie. Po otrzymaniu święceń został skierowany do pracy w parafii św. Anny w Grodzisku Mazowieckim. W 1929 roku ksiądz Kowalczyk zaangażował się w działalność Akcji Katolickiej, a także pracę z młodzieżą – stworzył wolski oddział Zrzeszenia Patronów Młodzieży (było to ogólnopolskie stowarzyszenie skupiające młodych katolików świeckich). W 1929 roku został proboszczem w kościele św. Klemensa, jednej z czterech parafii wojskowych w Warszawie. Obejmowała ona obszar Tarchomina, Pragi, Marek, Józefowa, Otwocka, garnizonu Rembertów oraz Radzymina. Aby zostać proboszczem parafii garnizonowej, należało spełnić kilka warunków: mieć mniej niż 35 lat, przynajmniej od trzech lat być kapłanem, mieć polskie obywatelstwo, cieszyć się dobrym zdrowiem oraz posiadać nieposzlakowaną opinię ordynariusza archidiecezji. Tym samym ksiądz Kowalczyk przeszedł w stan służby czynnej. Biskup Gall w grudniu 1930 roku mianował księdza Stefana drugim notariuszem w nowo powstałym Sądzie Biskupa Polowego. Funkcję tę pełnił do wybuchu wojny w 1939 roku. Trzy lata po nominacji na notariusza doszło do zmiany biskupa polowego Wojska Polskiego – księdza Stanisława Galla zastąpił ksiądz Józef Gawlina, co spowodowało przeniesienie Stefana Kowalczyka do parafii św. Jerzego w warszawskiej cytadeli. Ksiądz Kowalczyk, dzięki swojej aktywności jako duszpasterz polowy, w 1937 roku został awansowany przez prezydenta Ignacego Mościckiego na stopień starszego kapelana, co w hierarchii Wojska Polskiego odpowiada stopniowi majora.
We wrześniu 1939 roku wybuchła II wojna światowa. W nocy z 6 na 7 września na rozkaz naczelnego wodza marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego biskup polowy Józef Gawlina opuścił Warszawę, a następnie Polskę. Przed wyjazdem mianował Wikariuszem Generalnym Wojska Polskiego księdza majora Stefana Kowalczyka. Jedną z pierwszych decyzji, jakie podjął ksiądz Kowalczyk, było utworzenie Pogotowia Duszpasterstwa Cywilnego zwanego też „duszpasterstwem lotnym”, polegającego na niesieniu natychmiastowej pomocy przez duchownych ofiarom nalotów, udzielaniu rozgrzeszenia wsparcia medycznego. Po podpisaniu kapitulacji Warszawy 28 września 1939 roku ksiądz Kowalczyk pozostał w stolicy (większość kapelanów wojskowych trafiła do obozów jenieckich, by tam pełnić posługę kapłańską), aby pełnić funkcję Wikariusza Generalnego – jedynego przedstawiciela Polowej Kurii Biskupiej. Gdy Niemcy wkroczyli do stolicy, ksiądz Kowalczyk został wraz z innymi księżmi aresztowany i osadzony na Pawiaku. Po miesiącu go wypuszczono.
Po upadku kampanii wrześniowej duszpasterstwo wojskowe przestało działać w zorganizowanej formie. W drugiej połowie 1940 roku postanowiono uporządkować konspiracyjną działalność duszpasterską kapelanów. Mimo że ksiądz Stefan Kowalczyk nie został odwołany z funkcji Wikariusza Generalnego tajnej Kurii Polowej, 6 lutego 1942 roku biskup polowy Józef Gawlina (przebywający wówczas za granicą) mianował księdza pułkownika Tadeusza Jachimowskiego Naczelnym Kapelanem Sił Zbrojnych w Kraju. Przez jakiś czas były dwa ośrodki władzy duszpasterstwa wojskowego, po czym ksiądz Kowalczyk podporządkował się władzy Tadeusza Jachimowskiego. Rozpoczęła się ponowna organizacja struktur Kurii Polowej, podczas której ksiądz Kowalczyk, ps. Biblia został dziekanem Duszpasterstwa Okręgu Warszawa AK. Podczas pełnienia tej funkcji ksiądz „Biblia” przyjmował przysięgi żołnierzy podziemia, organizował spotkania z duszpasterzami, a także przygotowywał kursy dla kapelanów, podczas których udzielano porad, jak mają się zachować w przypadku aresztowania. Dodatkowo, jako naczelny kapelan Okręgu Warszawskiego AK, podzielił go na obwody.
1 sierpnia 1944 roku o godzinie 11.00 w budynku byłej Polowej Kurii Biskupiej przy ul. Długiej ksiądz „Biblia” zwołał odprawę, na której przekazał ostatnie dyspozycję dotyczące posługi kapelanów, a także godziny wybuchu powstania. Na spotkaniu zjawiło się 14 kapelanów, niestety ksiądz Tadeusz Jachimowski nie dotarł na wyznaczone miejsce. Referat Duszpasterstwa Wojskowego mieścił się przy ulicy Jasnej i to właśnie było pierwsze miejsce działania ks. „Biblii” podczas powstania. 8 sierpnia, zaledwie tydzień po wybuchu powstania, ksiądz Stefan Kowalczyk dowiedział się o rozstrzelaniu Naczelnego Kapelana AK księdza Tadeusza Jachimowskiego i po konsultacji z dowództwem AK przejął obowiązki Naczelnego Kapelana. Przez brak przepływu informacji wielu kapelanów nie dotarło początkowo do wyznaczonych miejsc, dlatego pierwszym zadaniem nowego Naczelnego Kapelana było sprawienie, aby każda jednostka posiadała swojego kapelana. 11 sierpnia na prośbę księdza Kowalczyka Komendant Okręgu Warszawa AK Antoni Chruściel, ps. Monter wydał zarządzenie duszpasterskie o ujednoliceniu w oddziałach modlitw porannych i wieczornych. Wśród współpracowników zasłynął jako przełożony, który starał się utrzymywać bezpośredni kontakt z kapelanami w różnych dzielnicach. W połowie sierpnia łączniczka Teresa Wilska, ps. Bożenka przeprowadziła w tym celu księdza pułkownika na Stare Miasto. Oprócz prac organizacyjnych ksiądz „Biblia” wykonywał wszystkie zadania duszpasterskie. Odprawiał msze święte, spowiadał, dokonywał pochówków oraz udzielał ślubów. 7 września 1944 roku przy ulicy Wilczej 7 odbył się ślub słynnego kuriera Jana Nowaka-Jeziorańskiego oraz Jadwigi Wolskiej, ps. Greta. Ślub błogosławił właśnie ksiądz Stefan Kowalczyk. Starał się on również dbać o wiarę powstańców. W porozumieniu z dowództwem AK zorganizował modlitwy do Matki Bożej między 15 sierpnia (Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny i jednocześnie Święto Wojska Polskiego) a 26 sierpnia (uroczystość Matki Bożej Częstochowskiej). Pod koniec września „Biblia”, wiedząc, że powstanie chyli się ku upadkowi, kazał zamurować dokumenty Kurii Polowej w piwnicy spalonego domu przy ulicy Koszykowej. Tuż przed kapitulacją ksiądz Kowalczyk mianował zastępcą Szefa Duszpasterstwa księdza Mieczysława Paszkiewicza i nakazał pozostać mu w Warszawie do czasu opuszczenia stolicy przez wszystkie odziały powstańcze.
Dzień po kapitulacji Warszawy ksiądz Stefan Kowalczyk zarządził ostatnią odprawę kapelanów Armii Krajowej, podczas której wyznaczono kapelanów, którzy mieli pójść do obozów jenieckich wraz z żołnierzami i tych pozostających w zniszczonej stolicy, by pełnić posługę wśród ludności cywilnej. Ustalono wówczas, że ksiądz „Biblia” wraz z czterema innymi kapelanami pójdzie do obozów, reszta kapelanów otrzymała zaświadczenia zwalniające ich z służby wojskowej, dzięki czemu mogli opuścić Warszawę wraz z ludnością cywilną. 5 października 1944 roku Ksiądz Stefan Kowalczyk wraz z dowództwem powstania oraz powstańcami został wywieziony do obozu jenieckiego. Razem z pozostałymi czterema kapelanami trafił do oflagu II C Woldenberg, następnie został przeniesiony do obozu Stalag XI B Fallingbostel. Pod koniec stycznia 1945 roku obóz został wyzwolony przez Amię Czerwoną.
Po powrocie do Warszawy ksiądz Kowalczyk na początku pełnił funkcję wikariusza w prokatedrze Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Józefa Oblubieńca przy Krakowskim Przedmieściu (obecnie kościół seminaryjny). W 1948 został bibliotekarzem w seminarium duchownym mieszczącym się obok świątyni. Ostatnie dni swojego kapłaństwa spędził jako wikariusz ekonom w kościele Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny na Nowym Mieście. Ksiądz Stefan Kowalczyk, ps. Biblia zmarł 16 czerwca 1957 roku tuż przed swoimi 60 urodzinami.
Julia Malinowska
Biogram powstał w ramach II edycji projektu.
Więcej informacji znajdziesz:
- „Gdy zaczniemy walczyć miłością…”. Portrety kapelanów powstania warszawskiego, Grzegorz Górny i Aleksander Kopaliński, Warszawa 2004.
- Chodyniecki Dariusz, Wojskowa służba kapelańska w czasie II wojny światowej, „Saeculum Christianum” 5 (1998), nr 2, s. 59–102.
- Krawczyk Maria Teresa, Działalność duszpasterska duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego w powstaniu warszawskim, Warszawa 2001, mps w archiwum UKSW.
- Szwedo Bogusław, Kapelani wojskowi na drogach ku niepodległości, Warszawa 2019, str. 243–248.
- Zasada Stanisław, Duch’44 siła ponad słabością. Duchowi przywódcy Powstania Warszawskiego, Kraków 2018.
Źródła internetowe:
- Jaworski Piotr, Organizacja duszpasterstwa wojskowego wyznania rzymskokatolickiego w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918–1939. Studium historyczno – prawne, cz. V Organizacja duszpasterstwa wojskowego po ratyfikacji konkordatu z 1925 r., Archiwum Ordynariatu Polowy Wojska Polskiego, 2005, http://archiwum-ordynariat.wp.mil.pl/pl/263_126.html [dostęp: 25.09.2020].
- Powstańcze biogramy – Stefan Kowalczyk, Muzeum Powstania Warszawskiego, https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/stefan-kowalczyk,23291.html [dostęp: 24.09.2020].
- Śmierć nie jest końcem – o kapelanach powstania warszawskiego, Duszpasterstwo Wojskowe Garnizonu Radom i Grójec, 2020, https://parafia-wojskowa-radom.pl/smierc-nie-jest-koncem-o-kapelanach-powstania-warszawskiego/ [dostęp: 25.09.2020].
