DEBATA W NAJLEPSZYM MIEJSCU

Na wstępie autor książki wyznał, że miejsce debaty – Mt 5,14 | Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego – jest dla niej najlepsze, ponieważ jest poświęcone dwóm niezwykłym postaciom: prymasowi Stefanowi Wyszyńskiemu i papieżowi Janowi Pawłowi II, którzy odgrywają bardzo ważną rolę w książce. Jan Paweł II ze względu na swój pontyfikat i zmiany, które wtedy nastąpiły na linii Moskwa-Watykan, natomiast kard. Wyszyński był ważnym stymulatorem polityki Watykanu, częstokroć bardzo krytycznym wobec tego, co przyjęło się nazywać Ostpolitik, czyli wschodnią polityką Watykanu, realizowaną za czasów Jana XXIII, a potem za Pawła VI: „Z tego punktu widzenia nasze spotkanie w tym miejscu jest bardzo adekwatne co do treści książki” – zaznaczył Grajewski.

Odnosząc się do tytułu publikacji przypomniał, że jest wiele książek, które mówią o prześladowaniach Kościoła, jego męczeństwie w czasach komunistycznych w Związku Sowieckim i krajach Europy środkowo-wschodniej. „Mnie interesował szerszy kontekst. Pomimo jawnego antyreligijnego charakteru Związku Sowieckiego, Stolica Apostolska nigdy nie rezygnowała z prowadzenia jakiejś formy dialogu. Czasami przyjmowało to formę misji charytatywnych, czasami była to próba tajnej dyplomacji, a czasami było to na zasadzie tajnych, poufnych spotkań” – zaznaczył Grajewski. Zwrócił uwagę, że Vaticanum II nie wspomniał nic o komunizmie mimo, że deklaratywnie zajmował się analizą i oceną świata współczesnego oraz relacji między Kościołem a światem: „Dla chrześcijaństwa i w ogóle dla religii istnienie Związku Sowieckiego jako państwa opartego po raz pierwszy w dziejach na ateistycznej doktrynie, która była nie tylko światopoglądem, ale racją polityczną funkcjonowania tego państwa” – przypomniał. Zaznaczył, że celem książki nie jest tylko pokazanie relacji dyplomatycznych Watykanu ze Związkiem Sowieckim, ale także istotnych relacji pomiędzy episkopatami krajów środkowoeuropejskich w czasach komunistycznych. Grajewski wskazał również na istotnego partnera dialogu Watykanu z państwem sowieckim, którego rola historycznie się zmieniała, a mianowicie Patriarchatu Moskiewskiego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, który przez jakiś czas odgrywał rolę nieformalnego kanału, a w czasach Michaiła Gorbaczowa i pierestrojki stał się istotnym graczem.

Grajewski nawiązał też do okładki, na której jest zdjęcie ikony Matki Boskiej Kazańskiej, która sama w sobie jest adekwatna i co do tytułu i co do treści książki. Przez całe wieki ikona ta w świadomości rosyjskiego prawosławia funkcjonowała jako symbol i wyraz oporu wobec katolicyzmu, który był utożsamiany z Polakami czy Litwinami. Później, gdy znalazła się w Watykanie, dla Jana Pawła II, który umieścił ją w swoich apartamentach stała się znakiem porozumienia, pojednania i pokoju wobec Rosji i rosyjskiego prawosławia. Przypomniał, że pod koniec życia ikonę Jan Paweł II przekazał ówczesnemu patriarsze moskiewskiemu Aleksemu II: „We wstępie, w którym nazywam książkę rekonesansem badawczym, a więc próbą opisania zjawisk, wyrażam głęboką świadomość, że ten opis będzie w wielu wypadkach ułomny, mało szczegółowy, a być może w niektórych wypadkach też błędny posłużyłem się analogią lasu. Nie trzeba znać szczegółowo każdego drzewa, żeby opisać las, jeżeli znamy jego rozmiar, kształt i cały ekosystem, w którym się rozrasta. Więc ja mam nadzieję, że ta analogia oddaje intencję książki” – wyznał Grajewski.

Prof. Hanna Suchocka, była premier rządu i ambasador przy Stolicy Apostolskiej podkreśliła, że Watykan zawsze poszukiwał porozumienia, ale książka utwierdziła ją w przekonaniu, że strona Związku Sowieckiego podejmowała dialog „w cudzysłowie”, podejmowała rozmowy w takim zakresie, w jakim było to potrzebne dla zrealizowania politycznych celów: „Dlatego zawsze uważałam, że to było niezwykle instrumentalne prowadzenie dialogu ze strony Rosji, czy to carskiej, czy sowieckiej, czy następnie po 1989 roku” – zaznaczyła prof. Suchocka przypominając, że główną zasadą działania papieży i Stolicy Apostolskiej jest zawsze poszukiwanie dialogu i porozumienia. Z kolei dla wielu państw, zwłaszcza komunistycznych, zawieranie pewnych porozumień ze Stolicą Apostolską, a następnie, jak to jest niewygodne, jednostronne ich wypowiadanie. Zwróciła też uwagę, że Rosyjska Cerkiew Prawosławna po 1989 r. zaczęła odgrywać rolę głównego instrumentu politycznego w relacjach ze Stolicą Apostolską. Odnosząc się do ikony Matki Bożej Kazańskiej i jej dziejów prof. Suchocka zaznaczyła, że jest ona dla niej symbolem permanentnego poszukiwania dialogu Stolicy Apostolskiej z Rosją, a z drugiej strony instrumentalizowaniem tego dialogu. Podkreśliła, że niestety taka sytuacja trwa do dzisiaj, czego przykładem jest m. in. deklaracja hawańska podpisana przez papieża Franciszka i patriarchę Moskwy Cyryla I w 2016 r. a teraz wojna Rosji przeciwko Ukrainie.

Prof. Paweł Skibiński podkreślił, że takiej książki, jak W dialogu i zwarciu nie ma na świecie i jej autor jest do pewnego stopnia pionierem. Wskazał na jej charakterystyczne cechy. Po pierwsze próbę całościowego ujęcia relacji Stolicy Apostolskiej ze Związkiem Sowieckim sięgającej lat przed 1917 r. i całego okresu istnienia sowieckiej Rosji. Drugi element, przypomina, że istnieje trzeci partner dialogu  – Patriarchat Moskiewski i szerokie spojrzenie z punktu widzenia geopolitycznego łączącego dziedzictwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów z dziedzictwem relacji kościelnych, tak istotnych dla polityki międzynarodowej. Następnie prof. Skibiński podkreślił konsekwentne spojrzenie Grajewskiego na rolę Patriarchatu Moskiewskiego, który realizował sowiecką polityką zagraniczną i Stolica Apostolska nie wyciągała z tego faktu wniosków, a także infiltrację służb specjalnych krajów komunistycznych, przede wszystkim sowieckich w Watykanie. Wskazał także na inny aspekt książki, który dotyczy krytyki dialogu ekumenicznego prowadzonego przez Stolicę Apostolską, która wychodzi z założenia, że prawosławie rosyjskie reprezentuje całe prawosławie.

Odnosząc się do swojej recenzji książki Grajewskiego, w której użył sformułowania uzupełniającego jej tytuł „śmiertelne zwarcie” prof. Skibiński zaznaczył, że w XX w. powstał system, którego założeniem była likwidacja chrześcijaństwa w każdej jego postaci, co było realizowane bardzo konsekwentnie, a w co zostały pośrednio i instrumentalnie wciągnięte rozmaite struktury Stolicy Apostolskiej, co również dobitnie ukazuje książka Grajewskiego: „Po prostu książka powinna być obowiązkową lekturą dla każdego historyka Kościoła XX wieku, w Stanach Zjednoczonych, Włoszech, Niemczech, a nie tylko w Polsce” – zaznaczył.

Prof. Paweł Kowal zwrócił uwagę, że książka Grajewskiego uzmysławia czytelnikowi, jak ogromny wpływ miała spuścizna Rzeczpospolitej Obojga Narodów na Jana Pawła II i jego myślenie o polityce i zaproponował wynikający z lektury „postulat badawczy” – głębszej analizy politycznego aspektu wyboru Karola Wojtyły na papieża, jak światowe siły widziały rolę uczestników konklawe i jaka była świadomość polityczna tego, co będzie oznaczał konkretny wybór, jakie będą skutki wyboru takiego, a nie innego kandydata. Zwrócił uwagę na świadomość geopolityczną, i nie tylko, znaczenia wyboru Karola Wojtyły po stronie sowieckiej, która dobrze znała jego stanowisko wobec systemu komunistycznego, a także administracji amerykańskiej. Prof. Kowal wskazał na potrzebę historycznych badań relacji Jana Pawła II i Stolicy Apostolskiej z prezydentem Ronaldem Reaganem i jego administracją, szczególnie podczas jego drugiej kadencji prezydenckiej.

Wskazał też na potrzebę zbadania „operacji politycznej” przeprowadzonej przez kard. Josepha Ratzingera i jego Kongregację Nauki Wiary, czyli ostrej krytyki marksizmu pod pretekstem dyskusji na temat tzw. teologii wyzwolenia: „Uważam, że te kwestie wymagają naświetlenia, ponieważ jest to kwestia absolutnego fenomenu, jakim był Karol Wojtyła dla historii Polski, dla historii współczesnego świata, fenomenu, który w takim ujęciu jest zrozumiały także poza kontekstem religijnym. Mówię o papieżu Janie Pawle II, żeby go też pokazywać jako wyjątkowo utalentowanego polityka, męża stanu, jednego z najwybitniejszych Polaków, którzy realnie wpłynęli na historię” – powiedział prof. Kowal.

źródło: Katolicka Agencja Informacyjna (KAI)

Książka Andrzeja Grajewskiego W dialogu i zwarciu. Stolica Apostolska wobec sowieckiego komunizmu 1917-1991 jest do nabycia w Sklepie Mt 5,14.